De woestijn rukt op in de maatschappij. De hoop ligt in de oasen (Anti)pluraliteit
Christophe Busch is directeur van het Hannah Arendt Instituut. Een kortere versie van
deze bijdrage verscheen eerst in het politiek maandblad Sampol.
CHRISTOPHE BUSCH
'Totalitaire oplossingen zouden wel eens de val van totalitaire regimes kunnen overleven in de vorm van sterke bekoringen, die de kop opsteken telkens wanneer het onmogelijk lijkt om politieke, sociale of economische ellende op een menswaardige manier te verzachten." (Hannah Arendt, Totalitarisme, p. 292)
In Wat is politiek? schreef Hannah Arendt (1906-1975) over de verdorrende ruimte tussen ons. Het verliezen van het relationele weefsel in een samenleving noemt de Duits-joodse filosofe een verwoestijning van de wereld waarin we leven. Het is het verlies van een gedeelde wereld waarin de mensen zich verlaten voelen, onmachtig om de kleine en grote uitdagingen in de wereld aan te gaan. Ze ontleent de beeldspraak aan de spreuk van Nietzsche 'Die Wüste wächst' of de wassende woestijn.
De hoop ligt volgens haar in de vele oasen die nog niet door de woestijn zijn ingenomen, maar wel bedreigd worden door zandstormen. De oasen zijn "al die levensgebieden die onafhankelijk of grotendeels onafhankelijk van de politieke condities bestaan". Een oase vind je in de kunsten, in de vaardigheid van het denken of in de samenhorigheid van verbindende (niet-politieke) activiteiten zoals sportbeoefening of muziek.
Ik moest denken aan de metafoor van de verwoestijning na onze recente verkiezingsdag op 9 juni, maar ook in het het licht van het intense verkiezingsjaar 2024 over de hele wereld. Nog nooit zullen zoveel mensen naar de stembus trekken en daar toch uiting geven aan een breed gedragen ongenoegen. Deze burgerlijke ontevredenheid vindt zijn oorsprong in de onmacht van de democratie om met complexe maatschappelijke uitdagingen om te gaan: klimaatverandering, oorlogen, economische en financiële crisissen, pandemische uitdagingen, toenemende ongelijkheid, migratie, nieuwe informatie- en communicatietechnologie, culturele en maatschappelijke transformaties, enzovoort.
complexiteit
Het zijn allemaal zaken die de samenleving danig onder druk zetten en een perfecte voedingsbodem scheppen voor een toenemend antipluralisme. Niet langer kan dan een veelheid van zienswijzen en deeloplossingen ons gradueel vooruit helpen, maar nieuwe angstzaaiers teren op die onmachtgevoelens van mensen en stuwen via angst en ressentiment een binair denk- en handelingskader naar voren. De wereld wordt daarbij gereduceerd in zwart-witdenkbeelden en vaak toxisch gepolariseerde voorstellingen. De maatschappelijke uitdagingen zijn dan niet meer het resultaat van een complex samenspel van actoren en factoren, maar wel van de zogenaamde kwaadaardige intenties van de andere, de vreemde, de elite, de mainstreammedia, het establishment enzovoort.
Maar het is net die complexiteit die we moeten leren omarmen. Stellen dat de uitdagingen complex zijn, betekent niet dat ze daarom onbegrijpelijk of onveranderlijk zouden zijn. Complexe uitdagingen, of wat men soms wel eens wicked problems noemt, noodzaken net nieuwe denkkaders en vooral een pluraliteit aan zienswijzen en handelingsopties. Een veelheid aan mensen met elk hun gezichtspunten, meningen, emoties en vermogen tot tegenspraak dragen net bij aan een groter oplossend denk- en handelingsvermogen. In dat licht was het Hannah Arendt die stelde dat "niet de mens, maar mensen bewonen deze planeet. Pluraliteit is de wet van de aarde." Net die pluraliteit of veelheid is dus cruciaal om complexe uitdagingen aan te gaan.
Een democratisch systeem is dan ook opgebouwd rondom het erkennen van en werken met deze pluraliteit aan standpunten. Het leren luisteren naar elkaar, zoeken naar verbinding vanuit gedeelde ervaringen, waarden en normen is vaak lastig, maar wel de enige duurzame en gezamenlijke weg vooruit. Zij die deze pluraliteit miskennen en daartegenover simpele analyses en 'eenvoudige oplossingen' aandragen, bedriegen gewoon de zaak. Er bestaan geen eenvoudige oplossingen voor complexe uitdagingen, anders zouden ze ook niet complex genoemd worden. Antipluralisten spreken in termen van absolute waarheden en dulden zelden tegenspraak of kritiek. Ze ontkennen daarbij pluraliteit als wet van de aarde.
De groei van antipluralisten en hun partijen zijn het mede het gevolg van het falen in het aanpassen aan een nieuwe complexe sociale realiteit. Vergelijk het met de uitdagingen tijdens de Weimar-jaren en het onvermogen om gedurende het interbellum de frustraties van opeenvolgende crisissen te kanaliseren. Het resultaat is niet alleen een ondoeltreffendheid, maar ook een grote ontevredenheid over de democratische antwoorden op deze uitdagingen en daardoor een knagend gebrek aan steun voor democratische normen, processen en instituties. Antipluralisten buiten deze ontevredenheid uit voor eigen electoraal gewin en schuiven een proces van autocratisering en een project van de illiberale democratie naar voren.Deze illiberale democratie als utopisch ideaalbeeld kent een aanlokkelijke eenvoud en daardoor een grote aantrekkingskracht bij een brede massa, maar komt onlosmakelijk met het gevaar van een verdere uitholling van de rechtsstaat en de verwoestijning van het politieke en maatschappelijke landschap. Filosofe Alicja Gescinska benoemde in de Karel Poma-lezing van dit jaar de illiberale democratie terecht als "een slang die in haar eigen staart bijt en zich langzaamaan dreigt op te peuzelen of te vergiftigen".
Gevaar
2024 is dan ook het immense verkiezingsjaar waarin we gaan zien welke electorale mobilisatie de antipluralisten kunnen verzilveren, welke coalities ze smeden met elkaar en welke graduele ontmanteling van de rechtsstaat en zijn instituties ze zullen voorstaan. Van vrije media, tot scheiding der machten en infiltratie in allerhande democratische instellingen... het antipluralistische handboek ligt helaas klaar en heeft ook lessen getrokken uit de Poolse, Hongaarse, Amerikaanse, Turkse, Venezolaanse, Braziliaanse (en helaas nog veel meer) ervaringen. Je hoort sommigen vandaag spreken over 'het zuiveren van de rangen' om tegenspraak of tegenkanting te verhinderen. Maar een gezonde en zelfverzekerde democratie omarmt net die tegenspraak en gaat actief in op vormen van activisme en burgerlijke ongehoorzaamheid.
Het grote gevaar van het antipluralisme bestaat erin dat het gradueel de gedachteloosheid van mensen in de samenleving cultiveert. Een strak en simplistisch denkkader dat te nemen of te laten is, vaak doorspekt met crisisverhalen die de emoties in vuur en vlam zetten, verschuiven stapje voor stapje het denken, voelen en handelen van mensen. Het grote zwart-witgelijk gecombineerd met een gevoel van acute dreiging doet mensen niet meer kritisch reflecteren en luisteren naar elkaar. Wel vertaalt het zich in een hevigere positionering van het eigene en een demonisering van het andere. Net dit proces van wassende gedachteloosheid in een wereld waarin het sociaal weefsel verloren gaat, ontstaat een vernietigend potentieel dat in de geschiedenisboeken uitvoerig gedocumenteerd wordt.
meerstemmigheid
Maar geen woestijn zonder oasen! De democratie blijkt ook veerkrachtig en steeds vernieuwbaar. De oasen van hoop zijn geen naïef denkbeeld, maar eveneens een historische en democratische realiteit. De recente graduele en zoekende herdemocratisering in Polen is daar een mooie getuige van. Meer aandacht voor wat ons als mensen bindt, en wat we delen, zorgt voor een versterking van gevoelens van eenheid en verbondenheid. Het (her)ontdekken van het brede maatschappelijk middenveld met zijn rijkdom aan organisaties en relaties kunnen en zullen cruciaal zijn in onze zoektocht naar zingeving, in het opnieuw leren politiek vaardig worden, ons burgerschap op te pikken, te leren van tegenspraak en relationele verantwoordelijkheid te nemen voor de gedeelde wereld waarin we leven.
Dat is ook een realiteit wat zich nu volop voltrekt, overal te velde, maar zelden krijgt het veel mediatieke aandacht. Talloze middenveldorganisaties nodigen de mensen uit om aan de symbolische tafel van Hannah Arendt te komen. Ze installeren daarmee een wederkerig proces van oneindige dialoog en het trachten te begrijpen van elkaars zienswijze, elkaars emoties en elkaars voorstellen tot deeloplossingen. Vaak impliciet omdat ze werken omtrent levensgebieden die zich niet direct richten tot het politieke op zich. Maar ze zorgen wel voor een dagelijkse erkenning van pluraliteit en meerstemmigheid, die ons zal helpen de grote als kleine uitdagingen gezamenlijk aan te pakken. Dat is telkens wat we deden en opnieuw zullen doen, ook als antipluralisten ons steeds opnieuw naar de rand van de afgrond van de democratie leiden.
Reacties
Een reactie posten